Hayatın kıyısında eve hapsolmuş umudunu yitiren bir gençlik: NEET

Eğitimini tamamlamış, iş hayatına hazır bir genç olmak; yeni ufuklar, yeni heyecanlar, yeni hedefler, kendi başına ayakta durmaya hazırlanmak ve geleceğe umutla bakmak demektir. En azından X kuşağı ve Y kuşağı için hemen hemen böyleydi. Belki ‘boomer’lar kadar kolay değildi iş bulmak ama bir şekilde istediğiniz olmasa da istediğinize yakın bir pozisyon bulabilirdiniz. Bu yüksek öğrenim mezunları için de böyleydi, lise ve ortaokul mezunları için de…

Z kuşağı ise gerek küresel ekonomik konjonktür ama ondan da fazla bu ülkedeki rejimin yanlış ve akıldışı ekonomi politikalarından kaynaklı çok zorlu ve hatta umutsuz bir ortam içinde. İş bulabilenleri de mutlu değil, ancak iş bulamayanları, iş arayanları ve hatta iş arayacak motivasyonu kalmayanları, mutsuzluğun ötesinde resmen bir bunalım içinde geçiriyorlar en dinamik çağlarını…

Hem yapısal hem yapışkan bir sosyo-ekonomik sorun

Genç işsizlik sorunu artık Türkiye ekonomisinin yapısal ve yapışkan bir sorunu haline gelmiş bulunuyor. Bahçeşehir Üniversitesi Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezinin (BETAM) ‘Genç Kuşakta

‘Ne Eğitimde Ne İstihdamda Olanların Çok Boyutlu Analizi’ başlıklı araştırması, genç işsizliğinde gelinen durumu ortaya koyması açısından oldukça çarpıcı…

‘Ne eğitimde ne istihdamda’ (Not in Education, Employment, or Training-NEET) gençlerin oranı, işgücü piyasasının en önemli göstergelerinden biri… NEET göstergesi, 15-24 ya da 15-29 yaş aralığında, eğitimini tamamlamış, ancak bir işte çalışmayan gençlerin durumunu izlemeyi amaçlayan bir veri. NEET oranı ne kadar yüksekse, o ülkede üretimden ve eğitimden kopan genç nüfus da o kadar fazla oluyor.

AB Ülkelerinde İşsizlik Oranları ve NEET Oranları (15-24 yaş) – 2024 (%)

Türkiye Avrupa’nın zirvesinde

BETAM’ın bu araştırmasının bir özetini aktarırken, bunun sebeplerini de irdelemeye çalışacağım. Türkiye, Avrupa’da açık ara en yüksek NEET oranına sahip ülke konumunda… 2024 itibarıyla 15-24 yaş grubunda NEET oranı yüzde 22.9 ve Türkiye, bu oranla Avrupa Birliği ülkeleri arasında birinci sırada. Bu konum bile tek başına, ülkede yapısal bir istihdam ve eğitim sorununun açık kanıtı.

Türkiye, yalnızca yüksek NEET oranıyla değil, aynı zamanda olumsuz bir başka özelliğiyle de dikkat çekiyor. Avrupa ülkelerinde genç işsizlik oranı NEET oranından yüksek. Türkiye’de ise bu durum tam tersi. Genç işsizlik oranı yüzde 16.4’ken, NEET oranı yüzde 22.9. Bu fark, NEET olgusunun yalnızca işsizlikten değil, eğitimden erken kopuş, toplumsal cinsiyet rolleri ve yapısal ekonomik engellerden kaynaklandığını ortaya koyuyor. Bence eğitimdeki plansızlık, kalitesizlik ve üretimden kopukluk en önemli sebeplerden biri. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinde ise kat edilecek çok yol var, eğer ki geriye gitmezsek!

TÜİK’in ‘2023 Hanehalkı İşgücü Anketi( (HİA) mikro verileriyle yapılan düzeltme sonrasında, NEET sayısı 2 milyon 356 bin olarak hesaplanmış. Buna göre, 2023 yılında 15-24 yaş grubundaki toplam genç nüfus 11 milyon 831 bin. Bu grupta NEET sayısı 2 milyon 661 bin, oranı ise yüzde 22.5… TÜİK, bu oranı HİA’daki “Son dört hafta içinde okula, bir örgün eğitim kurumuna veya açık öğretime devam ettiniz mi?” sorusuna verilen yanıtlara göre belirlemiş.

Ancak, anketin uygulandığı dönemin ağustos ayına, yani yaz tatili veya okul kayıt dönemine denk gelmesi, bazı gençlerin fiilen eğitimlerine devam ettikleri hâlde bu soruya “Hayır” yanıtı vermelerine yol açmış. Bu durum, eğitimine devam eden yaklaşık 305 bin gencin yanlışlıkla NEET grubuna dahil edilmesine neden olmuş. Bu nedenle BETAM, HİA mikro verilerini kullanarak bir düzeltme yapmak durumunda kalmış. Anket formunda ‘çalışmama nedeni olarak eğitime devam ettiğini belirten’ bireyler NEET kapsamı dışında tutulmuş. Bu yönteme göre Türkiye’de 2023 yılında gerçek NEET sayısı 2 milyon 356 bin, oranı ise yüzde 19.9. Bu grubun yüzde 64.8’i kadın, yüzde 35.2’si erkek. 2024 yılı itibarıyla, bu oran, genel işgücü istatistiklerindeki cinsiyet dağılımı oranıyla oldukça benzeşik; erkekler yüzde 66.9, kadınlar yüzde 31.5… İşgücüne katılma oranına gelince genel nüfusa oranı yüzde 54.2. İşgücüne katılma oranı erkeklerde yüzde 72, kadınlarda ise yüzde 36.8.

Cinsiyet eşitsizliği NEET’ler için de geçerli

Türkiye, bu revize edilmiş oranla dahi Avrupa’da ilk sıradaki konumunu koruyor. NEET grubunun yaklaşık üçte ikisini kadınlar oluşturuyor. Kadın NEET oranı her eğitim düzeyinde erkeklerden daha yüksek. Türkiye’de NEET’in en çarpıcı yapısal özelliği ise bölgesel eşitsizlikler. En yüksek oranlar yüzde 31.5 ile Güneydoğu Anadolu ve yüzde 28.3 ile Ortadoğu Anadolu bölgelerinde. Ekonomik gelişkinlikteki dengesizlik birebir bu veriye de yansıyor. Toplam NEET nüfusunun yaklaşık yüzde 28’i, yani 745 bin genç bu iki bölgede yaşamını sürdürüyor. Güneydoğu’da genç kadınların yüzde 40.6’sı, Ortadoğu Anadolu’da ise yüzde 35.1 ne eğitimde ne istihdamda yer alıyor. Bu farkın temel sebepleri, kırsal alanlarda tarım dışı iş olanaklarının sınırlılığı ve aile içi ücretsiz emeğin yaygınlığı. En düşük NEET oranı ise yüzde 12.8 ile İstanbul’da.

NUTS1 Bölgelerinde cinsiyet ayrımında NEET Oranları (%)

Saf ‘NEET’ sayısı 1 milyon 724 bin

2023 mikro verileri, NEET grubundaki gençlerin bir bölümünün aslında iş aradığını ortaya koyuyor. 2023 itibarıyla, iş arayan genç sayısı 632 bin kişi, oran olarak yüzde 26.8’e tekabül ediyor. Toplam NEET’ten bu sayı düşüldüğünde, ‘saf NEET’ sayısı 1 milyon 724 bin. Bu grubun ise yüzde 71.7’si kadın… İş arayanların payı bölgelere göre de farklılık gösteriyor. En düşük oran yüzde 14.3 ile Güneydoğu Anadolu’da, en yüksek oran ise yüzde 45.9 ile Doğu Karadeniz’de. İş yoksa iş arayan da aynı oranda düşüyor! Burada sosyo-kültürel etmenler de önemli… Zira Güneydoğu Anadolu ile Doğu Karadeniz arasında ekonomik uçurum bu denli yüksek değil. Bu makas, yerleşik kültürel etmenler ve aile yapısıyla açıklanabilir sanırım.

Üniversite mezunları atalete düşmedi ama umutları azalıyor

Eğitim düzeyi açısından en yüksek NEET oranı yüzde 26.7 ile lise üstü grupta… Bu gruptaki gençlerin yüzde 53.5’i aktif olarak iş arıyor. Bu durum, yüksek eğitimli gençlerde atalet değil, iş bulma güçlüğü sorununun öne çıktığını işaret ediyor. Ancak, bu kategorideki gençlerin de önemli ölçüde umutsuzluk içinde olduğunu söyleyebilirim. Bu oranın da süreç içerisinde düşme ihtimali var. Mezun olduğu üniversiteden aldığı diplomayla bulduğu pozisyon alakasız olanlar, ücret beklentilerinin yarısına bile iş bulamayanlar hiç de azımsancak gibi değil. Hani ‘üç harfli markelerdeki diplomalı kasiyerler’den söz ediliyor ya, çok da abartılı bir benzetme gibi görünmüyor! Asgari ücrete ya da bir tık üzerine talim etmek istemeyenlerin sayısı da hızla artıyor. Üniversite diplomalı gençler eğer ki ailelerinin ekonomik durumu kaldırabiliyorsa, bu ücretlerle çalışmak yerine evde oturmayı tercih edebiliyor. Genelde bu gençlerle sohbet ettiğinizde hep aynı cevabı alıyorsunuz; “Bu ücrete çalışacağıma evde otururum. Yol, yemek ve diğer masraflardan kurtulurum en azından!”

Eğitim düzeylerine göre genç nüfusta NEET oranları (%)

464 bin genç artık iş aramayı bırakmış

NEET içinde yer alan 464 bin potansiyel işgücünün ise yaklaşık yüzde 70’i ‘daha önce iş aradığı hâlde bulamadığı’ veya ‘vasıflarına uygun iş olmadığını düşündüğü’ için iş aramayı bırakmış. En sık belirtilen nedenler; yüzde 30.2 ile ‘daha önce iş arayıp bulamamak’, yüzde 22 ile ‘kendi vasıflarına uygun iş olmadığını düşünmek’ ve yüzde 16.3 ile ‘yaşadığı bölgede iş bulunamayacağı inancı’ olarak sıralanıyor. NEET kadınlarının işgücü piyasasına erkeklerden daha uzak durdukları gözlemleniyor. Bu eğilim de gençlerde iş bulma umutsuzluğunun yaygın olduğunu ortaya koyuyor.

NEET’te potansiyel işgücünde olanlar ve iş arayanlar

Ekonomik ve sosyal yapısal reformlar şart

Son olarak, evlilik genç kadınlarda NEET olasılığını dramatik biçimde artırıyor. NEET kadınların yüzde 36’sı evli; evli erkeklerin payı ise yalnızca yüzde 4… Evlilik sonrasında kadınların işgücünden çekilmesi, toplumsal normlar ve çocuk bakım yükümlülükleriyle yakından bağlantılı. Bu da sorunun potansiyel sosyal boyutlarına çarpıcı bir örnek olması açısından önemli.

Türkiye’de NEET oranlarının yüksekliği, ekonomik göstergelerin ötesinde, eğitimden istihdama geçişteki zayıf bağlantılar, toplumsal cinsiyet eşitsizlikleri ve bölgesel dengesizliklerle birlikte ele alınmalı… Plansızlık, beceriksizlik, sosyal devletin sönümlendirilmesi ilk elde sayılacak diğer etmenler. Bu sorun yalnızca istihdam politikalarıyla değil, kapsayıcı sosyal politikalar ve cinsiyet eşitliği odaklı reformlarla çözülebilir. Peki bunu bu rejim koşullarında ve bu hükûmetle çözmek mümkün mü? Cevabı çok net: Kesinlikle hayır!