Suriye’de 8 Aralık’ta Heyet Tahrir Şam (HTŞ) ağırlıklı cihatçı güçlerin Şam’a girmesiyle ülkede 61 yıllık bir dönem kapanırken, cihatçıların askeri hareketliliğinin başladığı 27 Kasım sonrası ‘HTŞ’ adını çok sık duyar ve telaffuz eder olduk.
Tıpkı 2014’te IŞİD’ın Musul’u ele geçirdikten sonra yönünü Kuzey ve Doğu Suriye’ye çevirip Kobani’yi kuşattığı ve bölgeyi kana buladığı dönemde bu cihatçı örgütün adının gündemde olduğu dönem gibi şu günlerde de HTŞ gündemde.
Irak ve Suriye’deki işgal, savaş ve çatışmalarda cihatçı örgütlerin varlığının yanı sıra güvenliğini sınırlarının çok ötesinden başlatan İran’ın vekil güçlerinden oluşan örgütler de Orta Doğu’daki varlığını sürdürüyor.
Cihatçı örgütlerle bölgesel devletlerin güvenlik tehdidine karşı ise, ağırlıkla Kürtler olmak üzere bölgedeki farklı etnik ve dinsel gruplar tarafından kurulan örgütlerin varlığı söz konusu.
Ayrıca 2011’de Suriye’de durumun ‘iç karışıklık’ aşamasından iç savaşa evrildiği süreçte bölgesel ve küresel devletlerin desteğinde büyüyen ve Suriye Milli Ordusu adını alan Özgür Suriye Ordusu türevleri de çok sayıda örgüt üretti.
İkinci Körfez Savaşı’nın fiilen sonlandığı 2003 sonrası, bir savaş ve çatışma coğrafyası olarak Orta Doğu’da sürekli artan ve dönemin koşullarına göre ‘güncellenen’ örgütleri derledik.
Cihatçı örgütler
Irak ve Şam İslam Devleti (IŞİD): Ebu Musab ez Zerkavi tarafından 1999’da kurulan Tevhid ve Cihad Cemaati, 2004’te Irak El Kaidesi adını aldı. Kısa süren süren Mücahitler Şura Meclisi döneminin ardından 2006’da Ebu Eyüp el Mısri Irak İslam Devleti’ni ilan etti. Ebubekir el Bağdadi’nin liderliğe geldiği örgüt Nisan 2013’te Irak ve Şam İslam Devleti adını aldığını duyurdu.
Mücahit Şura Meclisi :2014’te Deyrizor’da IŞİD’in bölgedeki hakimiyetini kırmak için kuruldu. Çatısı altındaki örgütler şunlar:
Nusra Cephesi: El Kaide’nin Suriye kolu olarak 2012’de kuruldu.
Ahrar uş Şam: 2011’de, aralarında bazı eski El Kaide kadrolarının da bulunduğu cihatçılar tarafından kuruldu. Nusra Cephesi’nin dönüşen ardıllarıyla zaman zaman çatıştı ve ittifak yaptı.
Ceyş ul İslam: 2011’de kurulan örgütün bilinen en önemli saldırısı 18 Temmuz 2012’de Şam’daki üst düzey güvenlik toplantısını hedef almasıydı.
Bu gruplar dışında Mücahit Şura Meclisi çatısı altında şu anda varlık göstermeyen küçük örgütler yer aldı.
İdlib’i ele geçirmek üzere kurulan çatı örgüt: Fetih Ordusu
Fetih Ordusu: 24 Mart 2015’te İdlib vilayetini ele geçirmek üzere kurulan Fetih Ordusu adlı şemsiye yapıda El Kaide kökenli iki baskın örgüt olarak Nusra ve Ahrar uş Şam dışında şu örgütler yer aldı:
Nureddin Zengi Hareketi: Adını Haçlılara karşı savaşmış Suriyeli Türkmen Nureddin Mahmud Zengi’den alan örgüt, 2011’de Halep’te kuruldu. iç savaşın başlarında ABD’den destek alan Nureddin Zengi, TSK’nın 2016’daki Fırat Kalkanı Harekatı’na katıldı.
Türkistan İslam Partisi: Çin’in Uygur bölgesinden cihatçıları bünyesinde bulunduran El Kaide ideolojisindeki örgüt, Aleviler katledilerek işgal edilen İdlib’in Cisr eş Şuğur bölgesinde varlık gösteriyor. 27 Kasım’da HTŞ öncülüğünde başlayan saldırılara aktif katılan Türkistan İslam Partisi, 8 Aralık sonrası Lazkiye’ye giren cihatçı güçlerden biri.
Cund el Aksa: Nusra’dan ayrılarak 2013’te kurulan örgüt, IŞİD’e yakın bir çizgi benimsedi. Ekim 2016’da varlığına son veren örgüt, kendisiyle benzer çizgideki Ensar el Tevhid, Ebu Bekir Sıddık Tugayı ve 11 küçük hücre ile birlikte 27 Şubat 2018’de Hurras ed Din’in kuruluşunda yer aldı. Hurras ed Din, El Kaide’nin Suriye’deki kolu oldu. İdlib’te varlık gösteren Hurras ed Din, HTŞ’nin kurduğu Kurtuluş Hükümeti’ni fitne ile suçlayarak, çatışmalar yaşadı.
Feylak eş Şam: Müslüman Kardeşler (İhvan) ideolojisindeki örgüt, 2014’te kuruldu. Kendisi gibi İhvan çizgisindeki çoğu küçük 19 örgüte çatılık yapan Feylak eş Şam, bir dönem Suudi Arabistan desteğini kazanmak için İhvan çizgisinden uzaklaşmak istedi, ancak bunu başaramayınca bu çizgiye geri döndü ve Ankara destekli Suriye Milli Ordusu (SMO) bünyesine girdi.
Suriye’de İhvan ideolojisindeki bir diğer örgüt de Tevhid Tugayı’ydı. Katar destekli örgüt 2012’de kuruldu ve 2014’te lideri Abdulkadir Kadir’in öldürülmesinin ardından kadroları başka cihatçı yapılara katıldı.
Nusra Cephesi ve dönüşümü
Ebu Muhammed el Colani tarafından 23 Ocak 2012’de kurulan örgüt,çok sayıda dönüşüm yaşadı. IŞİD lideri Bağdadi tarafından Suriye’ye gönderilen Colani Nisan 2013’te El Kaide’ye bağlılığını duyurdu. Colani liderliğindeki Nusra, Temmuz 2016’da Şam’ın Fethi Cephesi adını aldı. Halep’in 2016 sonunda Esad güçlerinin eline geçmesi sonrası Colani, 28 Ocak 2017’de Heyet Tahrir Şam (HTŞ) adlı çatı örgütü kurdu.
Heyet Tahrir Şam (HTŞ)
IŞİD’in Suriye kolu olarak çıktığı yolda, El Kaide’ye bağlılığının ardından, ‘şeklen’ bu bağlılığı sonlandıran örgüt, Colani grubunun ağırlıkta olduğu HTŞ adlı bir şemsiye yapı. Şam’ın Fethi Cephesi ve Ahrar uş Şam ağırlıklı olarak, kuruluşunda HTŞ çatısı altında şu örgütler yer aldı:
Ensaruddin Cephesi: 25 Temmuz 2014’te 11 cihatçı grubun birleşmesiyle kurulan örgüt, Mücahit Şura Meclisi şemsiyesindeki cihatçılarla IŞİD arasındaki çatışmalarda tarafsız kalmasıyla dikkat çekti. Bazı kadroları ayrılmakla birlikte, ana gövdesi HTŞ’de kaldı.
HTŞ bünyesinde, fiziksel anlamda büyük sayılabilecek bu örgütler dışında, Ceyş el Ahrar, Ceyş el Sünne, Liva el Hak, Nureddin Zengi Hareketi gibi cihatçı gruplar da yer aldı.
HTŞ’den kopmalar ve İdlib’te kurulan çatı örgütler
HTŞ’den 2018 başı itibarıyla ayrılan Ahrar uş Şam ve Nureddin Zengi Hareketi, HTŞ’nin saldırılarına karşı, kendilerine destek veren Sukur el Şam, Ceyş el Mücahidin, Cephet el Şamiye, Festakim Kema Umirte ve Suvvar el Şam ile ittifak yaptı. Tarafların 1500 civarında kayıp verdiği çatışmalar sonrası Şubat 2018’de Ahrar uş Şam ve Nureddin Zengi’nin başını çektiği çatı örgüt Suriye Kurtuluş Cephesi kuruldu.
Bu çatışmalarda tarafsız kalan Feylak eş Şam ve 16 ÖSO örgütünün birleşmesiyle oluşan Ceyş el Nasr öncülüğünde kurulan bir başka çatı örgüt de 28 Mayıs 2018’de kurulan Ulusal Kurtuluş Cephesi oldu.
Ahrar uş Şam’ın da 2019 da katıldığı Ulusal Kurtuluş Cephesi, Türkiye destekli Suriye Milli Ordusu (SMO) ile ittifak yaparak TSK’nın Suriye’nin kuzeyindeki operasyonlarına katıldı.
Ulusal Kurtuluş Cephesi bünyesinde 23 cihatçı örgüt yer alıyor.
ÖSO’dan SMO’ya
26 Temmuz 2011’de Suriye ordusunda görevli Albay Riyad Esad tarafından başlangıçta Özgür Subaylar Hareketi olarak kurulan Özgür Suriye Ordusu (ÖSO), Rusya’nın 2015’te savaşa müdahil olmasının ardından birçok kadrosunu kaybetti ve bu süreçten sonra kuruluşundaki ideolojik yapısı itibarıyla hem zayıfladı, hem de bağlılık anlamında dönüşüm yaşadı.
TSK’nın 24 Ağustos 2016’da başlattığı Fırat Kalkanı Harekatı’na aktif olarak katılan ÖSO, 20 Ocak 2018’de başlayan Zeytin Dalı Harekatı ile birlikte Suriye Milli Ordusu (SMO) adını aldı.
Suriye’nin kuzeyinde varlık gösteren ve resmi amaçlarından biri burada ‘güvenli bölge oluşturmak’ olan SMO bünyesinde yer alan, Arap ve Türkmenlerden oluşan örgütlerden öne çıkanlar şunlar:
Suriye Türkmen Ordusu(Semerkand Tugayı) : 2012’de Esad rejiminin ordusunda görevli Albay Ebu Bekir Muhammed Abbas tarafından kurulan örgütün 10 bin civarında askeri gücü bulunuyor.
Suriye Türkmen Ordusu dışında SMO bünyesinde yer alan Türkmen örgütler Nureddin Zengi Hareketi, Zahir Baybars, El Huva Bila, Yavuz Sultan Selim, Fatih Sultan Mehmed, Memduh Colha, Bin Tamime, Katip Mustafa, Firsan Tevhid (Birleşik Süvariler), Türkmen Şahinleri, Sultan Murad Tugayı ve Sultan Abdülhamid Han Tugayları olarak öne çıkıyor.
SMO bünyesindeki Araplardan oluşan örgütlerden öne çıkanlar arasında ise, Feylak eş şam, Ahrar uş Şam, Muntasır Billah Tugayı, Hamza Tümeni, El Mutasım Tugayı, Şam Cephesi, Festaqim Birliği ve Ahrar el Şarkiye bulunuyor. Ahrar uş Şam’dan ayrılan ve 2016’da Fırat Kalkanı Harekatı’na dahil olan Ahrar el Şarkiye Deyrizor’da kuruldu. Örgüt, aralarında 2019’daki Barış Pınarı Harekatı sırasında Kürt kadın siyasetçi Hewrin Helef’in öldürülmesinin de olduğu savaş suçları işlemekle suçlanıyor.
İran destekli örgütler
Irak, Suriye, Lübnan, Filistin ve Yemen’i kapsayan coğrafyada çok sayıda vekil gücü olan İran’ın, ağırlıkla Şiilerden oluşması nedeniyle üzerinde askeri ve ideolojik etkisi olan örgütler ve varlık gösterdikleri bölgeler şöyle:
Irak
Haşdi Şabi: IŞİD’in Haziran 2014’te Irak’ın en büyük şehirlerinden Musul’u ele geçirmesinin ardından Ayetullah Ali Sistani’nin fetvasıyla kurulan Haşdi Şabi, farklı Şii grupları bünyesinde barındıran bir çatı örgüt.
19 Aralık 2016’da kabul edilen yasayla resmen Irak silahlı kuvvetlerinin bir parçası olan Haşdi Şabi’nin kurucuları arasında yer alan Ebu Mehdi el Mühendis, ABD’nin 2020 yılı başında gerçekleştirdiği suikast sonucu Kasım Süleymani ile birlikte öldürüldü. Bomba yapımındaki ‘uzmanlığı’ nedeniyle bu isimle anılan ‘Mühendis’ 1983’te ABD’nin Kuveyt Büyükelçiliği’nin bombalanmasıyla suçlanıyordu.
Haşdi Şabi bünyesinde yer alan 40’a yakın örgütten öne çıkanlar şunlar: Bedir grubu, Asaib Ahl El-Hak, Barış Tugayları (Mukteda El Sadr’ın grubu), Hizbullah Tugayları, Seyyid El Şuhada Tugayları, Kataib El İmam Ali, Ebu El-Fadl El-Abbas Güçleri ve Nuceba Hareketi. Bu örgütlerden, Hizbullah’ın Irak kolu olarak bilinen ve Mehdi el Mühendis tarafından kurulan Hizbullah Tugayları ile Nuceba Hareketi Suriye’de de varlık gösterdi.
Haşdi Şabi bünyesinde Türkmenlerden oluşan iki tugayın yanı sıra, Hristiyanların katılımıyla kurulan Babiliyyun Tugayı bulunuyor.
Suriye
Fatimiyyun Tugayı: 2014’te Afganistanlı Şii Hazaralar’dan oluşturularak kurulan örgüt, Halep’ın kuzeybatısındaki Şii yerleşimleri Nubul ve Ez Zehra ile Şam yakınlarındaki Seyyide Zeyneb Türbesi’ni korumakla görevlendirildi.
Zeynebiyyun Tugayı: 2015’te kurulan örgüt Pakistanlı Şiilerden oluşuyor ve savaş boyunca Halep ve Şam’da varlık gösterdi.
Bu örgütler dışında Suriye’de İran destekli örgütler olarak Hizbullah (Lübnan ve Irak), Suriyeli Şiilerin de katılımıyla oluşan Seyyide Rukiye Tugayı, İmam Ali Taburları, Ebul Fazl Taburu sayılabilir.
Irak menşeli İran destekli örgütler arasında ise, Zülfikar Tugayı, Kuteyb Seyyid, İbni Yasir Tugayı yer alıyor.
Lübnan
Lübnan’da İran destekli örgüt olarak Hizbullah öne çıkıyor. Ülkedeki bir diğer güçlü Şii örgüt olan ve İran doğumlu Musa es Sadr tarafından kurulan Emel Hareketi (Lübnan Direniş Tugayı) ise, İran ile güçlü bağlara sahip değil. Emel zaman zaman Hizbullah ile ittifak yapıyor.
Filistin
Filistin’de Hamas, İsrail karşıtlığı bağlamında İran’ın destek verdiği örgütlerden. Hamas’ın önceki lideri İsmail Haniye 31 Temmuz’da İran’da İsrail ordusunun saldırısı sonucu öldürülmüştü. Ancak Filistin’de İslami Cihad, daha doğrudan İran vekili bir örgüt olarak belirginleşiyor.
Ayrıca Filistin Halk Kurtuluş Cephesi /Genel Komutanlık (FHKC/GK) örgütünün de Suriye destekli olduğu biliniyor. Bunun yanı sıra İran, bölgedeki desteğini Hizbullah, Hamas, İslami Cihad gibi dini kimliği belirgin örgütlerle sınırlı tutmama kararı bağlamında Marksist-Leninist çizgideki Filistin Halk Kurtuluş Cephesi’ni de (FHKC) destekledi.
Kürtler ve diğer toplulukların kurduğu örgütler
Suriye Kürt Ulusal Konseyi (ENKS): Merkezi Erbil’de bulunan ENKS 2011’de kuruldu.
Halk Savunma Birlikleri (YPG): Suriye’de iç savaşın başlamasının ardından 2011’de kurulan YPG Kuzey ve Doğu Suriye’de ağırlıkla Kürtlerden oluşuyor. YPG 2015’te kurulan Suriye Demokratik Güçleri’nin (SDG) bileşeni olarak varlığını sürdürüyor.
YPG bünyesinde yabancı gönüllülerden oluşan ve 2015’te kurulan Enternasyonalist Özgürlük Taburu da yer alıyor.
Kadın Savunma Birlikleri (YPJ): 2012’de kurulan YPJ, YPG’nin varlık sürdürdüğü bölgelerde bulunuyor ve YPG gibi PYD ile SDG’nin bileşeni.
Suriye Demokratik Güçleri (SDG): Kuzey ve Doğu Suriye’deki Arap,Türkmen, Kürt, Ermeni, Süryaniler tarafından 2015’te kuruldu. Bileşenleri arasında öne çıkanlar şöyle:
Sanadid Güçleri : Sünni Arap, Süryani Askeri Konseyi, Ceyş el Suvvar: Sünni Arap ve az sayıda Türkmen, Liva Suvvar Rakka: Sünni Arap, Şehit Nubar Ozanyan Tugayı : Ermeni.
SDG bünyesinde Rakka Askeri Meclis, Deyrizor Askeri Meclis, Tabka Askeri Meclisi de yer alıyor.
Şengal Direniş Birlikleri (YBŞ): YBŞ, 3 Ağustos 2014’te IŞİD’in Ezidilerin yaşadığı Şengal’de gerçekleştirdiği katliam sonrası kuruldu.
