Newroz, Nevruz, Navrız… Ortadoğu, Kafkasya ve Asya’da pek çok halkın kutladığı gün. Newroz, karakışın geride kaldığı, güneşin toprağı ve yaşamı ısıtmaya başladığı yeni günün, bereketin ve baharın gelişinin kutlandığı bir gün. Ancak anlamı bununla da sınırlı değil. Farklı coğrafyalarda farklı halkların kendi varoluşlarının ve kökenlerinin kaynağı saydıkları farklı mitolojik destanlara da konu olmuş bir gün aynı zamanda.
Newroz 1990’lı yıllardan itibaren Türkiye’de Kürtler tarafından her yıl 21 Mart’ta, başta Diyarbakır olmak üzere çeşitli merkezlerde miting havasında kutluyor. Çok sayıda halkın gece ile gündüzün eşitlendiği 21 Mart’ı bayram olarak kutlamasına rağmen bu günü kitlesel bir politik ritüel olarak kutlayan tek halk Kürtler. Kürtler açısında önemli bir yere sahip olan Newroz’da temel talepler dile getiriliyor, mesajlar veriliyor.
İktidarların Newroz’a yaklaşımıysa çoğu zaman Kürt sorununa yaklaşımıyla paralel oldu. Peki 1991’den günümüze kadar Newroz’larda hangi mesajlar verildi?
1991: 31 kişi hayatını kaybetti
90’lı yıllara kadar Kürt partilerinin güçlü olduğu belli il ve ilçelerde kutlanan Newroz 1990’da daha kalabalık kutlanmaya başlandı. Kürt kimliğinin yasak olduğu bu yıllarda Kürtlerin sokağa çıkmasına ise tepki sert oldu. Newroz 1991’de kan döküldü. Nusaybin’de Kışla Mahallesi’nde bulunan yaşamını yitiren PKK’lilerin mezarlarını ziyaret eden 7 bin kişi ilçe merkezine doğru yürüyüşe geçen kalabalık gruba ateş açıldı.
1991 Dargeçit
Cizre’de yapılan kutlamalara 20 bine yakın kişi katılırken İstanbul, Ağrı, Mardin, Adana, Kulp, Hani, ve Diyarbakır’da da Newroz kutlandı. Bir çok kentte göstericilere ateş açıldı. Gün bittiğinde bilanço ağırdı: 31 kişi hayatını kaybetti. Kürtlerin ise talepleri netti; kimliklerinin tanınması. Açılan pankart ise “Biji Newroz”du.
1991 Cizre
1991’de çok sayıda kişi de gözaltına alındı ve tutuklandı. O günkü tutuklanmalar gazeteler bu şekilde haber oldu.
1992: Cizre’de katliam
1992 yılında yapılan kutlamalar tarihe damgasını vurdu. Dönemin Başbakanı Süleyman Demirel’in Newroz bayramını isteyen herkesin özgürce kutlayacağını açıklamasının akabinde sokağa çıkan binlerce kişiye ateş açıldı. İnsanların yerlerde sürüklenerek gözaltına alındığına dair görüntülerle hafızalara kazının bu kutlamalar sırasında aralarında kadın ve çocukların da bulunduğu 94 kişi yaşamını yitirdi.
21 Mart akşamı Şırnak merkezde başlayan bombalamalar, 3 gün sürdü. Gazetecilerin kaldığı otel dahi kurşunlandı, polisin açtığı ateş sonucu Sabah gazetesi muhabiri İzzet Kezer hayatını kaybetti. 5 yaşındaki Hatice Katar ve 9 yaşındaki Mehdi Güngen, “PKK’li oldukları” gerekçesiyle öldürüldü.
Cizre 1992
Cizre ve Şırnak’taki katliamların protesto edildiği Nusaybin’de de Newroz’a müdahale sert oldu, hayatını kaybedenler oldu. 90’lardan itibaren Newroz artık politik bir tepkinin ortaya çıktığı kutlamalar olmaya başladı. 1992’de Cizre Newroz’unda baskılara karşı direnecekleri mesajı verildi. Diyarbakır’da ise OHAL ve 2911 sayılı yasa gerekçesi ile Diyarbakır Valiliği Newroz’un kutlamasına izin vermedi. Dağkapı Meydanı’nda bulunan Halkın Emek Partisi (HEP) İl Örgütü binası önüne gelen binler, yasağa rağmen kutlama yaptı. Öğrenciler de okullarının bahçelerinde yaktıkları lastiklerle bayramı kutladı.
1993: Ateşkes ve Newroz
Newroz’dan bir gün önce 20 Mart 1993 tarihinde Abdullah Öcalan, ateşkes ilan etti. Böylelikle 93 yılında barış umudu güçlendi ve Halkın Emek Partisi’nin (HEP) öncülüğünde Newroz kutlamaları yapıldı. Temel talep ise barış oldu. Newroz kutlamaları bir önceki yıla göre daha sakin bir ortamda gerçekleşti. Kutlamaların adresi Diyarbakır’da bir kez daha Dağkapı’da yer alan HEP İl Örgütü olurken, Diyarbakır’ın bütün mahallelerinde de Newroz ateşi yakıldı.
1994: Kepenkler kapatıldı
1994 yılı failli meçhul, kayıplar, köy boşaltmalar ve yakmaların yoğun yaşandığı karanlık bir dönemdi. Diyarbakır’da Newroz günü, kente görev yapan tüm polis ve askerlerin izinleri iptal edilirken, kentin giriş ve çıkışları ile birlikte tüm ana yollarda kontrol noktaları oluşturuldu. Kürt partileri “Provakasyonlara karşı evlerde Newroz’u kutlayın” çağrısı yaptı. Bu çağrı ile birlikte halk, Newroz’u evlerinde kutladı. Esnaf Newroz günleri, işyerlerini kapattı.
Diyarbakır-1994
O dönemde Diyarbakır’ın Bağlar, Şehitlik ve Melikahmet semtlerindeki işyerleri 21 Mart günü öğle saatlerine kadar kapalı kaldı. Demokrasi Partisi (DEP) ise çeşitli illerde kapalı salon toplantıları düzenledi. 94 Newroz’u öncesi birçok kentte yapılan baskınlarda yüzlerce kişi gözaltına alındı.
1995: Bir yandan Newroz diğer yandan Nevruz
Bu dönem Newroz kutlamaları sakin geçti. Kürtler bir kez daha Newroz ateşini yaktı.
İktidar ise daha önceki yılların aksine bu kez ”Nevruz Bayramı” adı altında resmi toplantılar düzenledi. Toplantılara Azerbaycan, Kırgızistan ve Türkmenistan ülkelerden gelen heyetler katıldı.
HADEP de bölge kentleri dışında 21 Mart günü Mersin, İstanbul ve Ankara’da izinli toplantılar düzenledi. HADEP’in öncülüğünde ise Newroz kutlamaları yapıldı. Devlet erkanı tarafından yapılan kutlamalarda istenilen sonuç alınmadı. Newroz’u kutlamak isteyenler, sokaklarda lastikler yaktı.
1996: Yasaklara rağmen kutlandı
Dönemin iktidar partilerinin “Nevruzlaştırma” politikaları 1996 yılında da devam etti. Bu kapsamda üniversite rektörlüklerine “Nevruz’a hazırlanın” genelgeleri gönderildi. Ancak bir çok üniversitede kutlamalar yapıldı, “Biji Newroz” sloganları atıldı. Dönemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel ve Başbakan Mesut Yılmaz’ın, katıldığı kutlamalar düzenlendi ve Genelkurmay Başkanı İsmail Hakkı Karadayı, tüm askeri birliklere gönderdiği mesajla Türk Silahlı Kuvvetleri’nin (TSK) ‘Nevruz’unu kutladı.
22 Mart 1996-cumhuriyet gazetesi
Dönem içinde yayınlanan bir genelgeyle 17-24 Mart günleri “Nevruz Haftası” olarak ilan edildi.
Newroz yasağa ve yoğun gözaltılara rağmen bir çok merkezde kutlandı.
1997: Yasağa rağmen kutlama
1998: Newroz ortaklaştı
1998’de sol ve sosyalist güçler de Kürt halkıyla dayanışma içinde İstanbul’da Newroz’u kutlama kararı aldı. HADEP, Özgürlük ve Dayanışma Partisi (ÖDP), Sosyalist İşçi Partisi (SİP) ve Emek Partisi’nin (EMEP) ortak programıyla Zeytinburnu Kazlıçeşme’de binlerin katılımıyla Newroz kutlandı. Newroz’a yurt dışından da büyük ilgi oldu.
Kazlıçeşme-İstanbul Newroz’u
Ancak yurtdışından gelen heyetler, sınır dışı edilerek haklarında dava açıldı. Diyarbakır başta olmak üzere birçok kentte yapılan kutlamalara polis saldırısı sonucu 20 kişi yaralandı. HADEP ilçe örgütleri, Gündem Gazetesi, birçok basın-yayın organına baskın düzenlendi. Diyarbakır’da Newroz kutlamalarına yasak konulmasına rağmen on binlerce kişi Batıkent Meydanı’nda Newroz’u kutlamaktan vazgeçmedi. Yine müdahale oldu.
1999: Öcalan’ın Türkiye’ye getirilişi ve Newroz
2000 Newroz’u-İstanbul
Diyarbakır Newroz’u 2001
2002’de ise engellemelere rağmen aynı alana akın eden bir milyon kişi, Newroz ateşini yaktı. Diyarbakır Newroz’una HADEP Merkez yöneticileri, EMEP Genel Başkanı A. Levent Tüzel’in yanı sıra, EMEP Genel Başkan Yardımcısı Yücel Sarpdere, EMEP GYK üyesi Ender İmrek, TKP Genel Başkanı Aydemir Güler, Fikri Sağlar, Ercan Karakaş, KESK Genel Başkanı Sami Evren, Akın Birdal, Avrupa Parlementosu Milletvekili Feleknaz Uca, Müjde Ar, Sezen Aksu ve çok sayıda sendika ve oda yöneticisi, demokratik kitle örgütlerinin temsilcileri de katıldı.
Yıl 2002. Sezen Aksu, Amed’te HADEP’in düzenlediği Newroz etkinliğinde “Gülümse” şarkısını söylerken vokalde gözyaşlarına hakim olamayan Zeynep Casalini. pic.twitter.com/sIS3jNDqqu
— Halkın Demokrasi Partisi (@hadepofficial) July 10, 2023
Tüm engellemelere rağmen 187 bin metrekarelik Newroz alanında yaklaşık 1 milyon kişi toplanıp, bayramı kutladı.
Ankara, İzmir, Kayseri ve Adana’da ise, “Yaşasın halkların özgür, eşit, gönüllü birliği” sloganıyla tüm halklar Newroz ateşinin etrafında birleşti. Bu kutlamalarda döviz ve pankartlarda geçen “Newroz” ifadesindeki “W” harfi gerekçesiyle birçok kişi hakkında soruşturma açıldı.
İstanbul’da Newroz’u kutlamak isteyenlere polis müdahale etti. Kitlenin Topkapı’da bir araya gelmesine izin vermeyen polis, 500’e yakın kişiyi döverek gözaltına aldı. 2002 Newroz’unda öne çıkan slogan ise “Biji Aşiti” (Yaşasın Barış) sloganı oldu.
2003 Newroz’u ABD’nin Irak işgali gölgesinde kutlandı. Kutlamalara katılan milyonlarca insan savaşı protesto etti. 2003 Newroz’u Kürtler ve Türklerin bir çok kentte güçlü bir ortaklıkla kutladıkları bir Newroz olarak kayıtlara geçti.
HADEP’in kapatılma tartışmalarıyla girilen 2003 Newroz’u da yine Diyarbakır’da fuar alanında kutlandı. Newroz’da Irak’ın işgaline ve Kürt sorununda çatışmasızlık durumuna dikkat çekildi ve alanda buluşan milyonlar, “Savaşa hayır” mesajını yükseltti. Diyarbakır’da sanatçı Kazım Koyuncu, Ferhat Tunç, Reşo, Agirê Jiyan ve Teoman sahne aldı.
2004: Ya çözüm ya çözüm
28 Mart yerel seçimleri öncesine denk gelen 2004 Newroz’u “Newroz birliktir”, “Ya çözüm ya çözüm”, “Barış için halen bir şans var” sloganıyla kutlandı 2004 yılında da ‘olaysız’ ve görkemli bir Newroz yaşandı. 28 Mart yerel seçimleri havasının hakim olduğu 2004’de uzun yıllardır Newroz’u yasaklar ve katliamlarla karşılayan Şırnak’a da ilk kez resmi izin çıktı.
2005: Savaşa geçit vermeyeceğiz
“Savaşa geçit vermeyeceğiz” sloganıyla başlatılan dönemin Newroz’unda Abdullah Öcalan’ın ulus-devlet anlayışına alternatif olarak ortaya koyduğu Demokratik Konfederalizm’in ilanı yapıldı. Diyarbakır başta olmak tüm bölge kentlerinde milyonlar, bu slogan etrafında bir araya geldi. Mersin Newrozu’nda yapılan bayrak provokasyonu ise Türkiye’nin uzun süre gündeminde kaldı. Newroz kutlamaları yine kitleseldi ancak yer yer olaylar da yaşandı.
2006: Yine barış talebi
Newroz’da yine Kürt sorunun demokratik çözüm talebi ve barış talebi dile geldi. Bu yıl yapılan Newrozlarda “Öcalan’ı siyasal irade olarak kabul ediyor musunuz?” sorusuna hep bir ağızdan “Evet” yanıtını verdi.
2006/Urfa Newroz’u
Yasaklara rağmen 2006 kutlamalarına milyonlarca kişi katıldı. Birçok kentte halkın kutlamak istediği Newroz’a müdahaleler olsa da kutlamalar yapıldı.
İstanbul Valisi Muammer Güler’in, Tuğgeneral İhsan Balabanlı da Nevruz’u kutladı.
2007: Öcalan’ın sağlığı
2007’de Nevruz kutlamlarına Abdullah Öcalan’ın sağlığı öne çıktı. Öcalan’ın sağlığına dikkat çekilen pankart ve dövizler açıldı. “Sağlığı sağlığımızdır” sloganı atıldı. Kutlamalarda yapılan konuşmalarda İmralı’ya heyet gönderilmesi ve Öcalan’ın bir an önce tedavi edilmesi istendi. Kürtler, son günlerde tutuklamaya gerekçe gösterilen “Sayın Öcalan” yazılı pankart ve döviz taşıdı.
2008: Van’da 2 kişi hayatını kaybetti
2008’e gelindiğinde ise yıllardır kısmen olaysız ve izinli geçen Newroz’a yine polis müdahalesi yaşandı. Van’da polis müdahalesi sonucu Ramazan Dal ve Zeki Erinç hayatını kaybederken, Hakkari Yüksekova’da ise polis müdahalesi sonucu 20 yaşındaki İkbal Yaşar yaşamını yitirdi.
Kürt siyasi partilere ve hareketlere yönelik baskı, tutuklamaların yoğunlaştığı bir dönemde gidilen 2008 Newrozu’nda ise “Êdi Bes e” mesajı verildi. Kürt meselesinin çözümünün adresinin İmralı olduğu gösterildi.
2009: Halk ayrı hükümet ayrı kutladı
Kültür ve Turizm Bakanı Ertuğrul Günay Nevruz ateşini Ankara’da yaktı. Nevruz’un Türk’ün Kürdün, Arap’ın ve güneşin gelişini kutlayan herkesin bayramı olduğunu söyledi.
2010: Muhatap Abdullah Öcalan
Dönemin cumhurbaşkanı Abdullah Gül ise Dünya Ormancılık Günü nedeniyle Ankara Altınpark’ta düzenlenen Ormancılık Şöleni’nde ‘Nevruz’ ateşini yaktı. Gül, ateşi yaktıktan sonra meşaleyi ayakkabısının altıyla söndürmeye çalıştı ancak başaramadı. ‘Nevruz Bayramı’nın sadece Türkiye’ye ait olmadığını kaydeden Gül, Balkanlar, Irak gibi ülkelerde de kutlandığını belirtti.
2012: Newroz yasaklandı
Kürt sorunun çatışmalı sürecin derinleştiği 2012 yılında da bir kez daha kutlamalar yasak ve engellemelerle karşı karşıya geldi. İçişleri Bakanlığı Diyarbakır başta olmak üzere birçok kentte kutlamaları yasakladı. Yasağa rağmen kentte bir milyonu aşkın kişi, dört bir koldan barikatları aşarak Newroz Alanı’na ulaşmayı başardı. Girilen alanda “Kürt kimliğinin tanınması”, “Anadilde eğitim hakkı”, “Siyasi statü” ve “Kürtlerin örgütlenme hakkının sağlanması” gibi 4 temel talep etrafında başlatılan imza kampanyası ve “Êdî bes e, an azadî an azadî” sloganıylazdemokratik bir çözümün gelişmesi için atılması gereken adımlara dair çözüm beyanını ortaya konuldu.
2012 Batman Newroz’u
2012 Newroz’u hükümetin sertleşen Kürt politikasına bağlı olarak yine yasaklandı ve yine bir kişi yaşamını yitirdi. İstanbul’da polisin müdahalesi sonucu BDP Arnavutköy ilçe yöneticisi Hacı Zengin yaşamını yitirdi.
2013: Yeni bir dönem başlıyor
2013/Diyarbakır Newroz’u
Öcalan’ın 2013’teki Newroz kutlamalarına gönderdiği mektubu Sırrı Süreyya Önder ile Pervin Buldan Kürtçe ve Türkçe okudu.
2014: Öcalan’dan ikinci mektup
Çözüm sürecinin devam ettiği bir süreçte gidilen 2014 Newrozu’na da akın yaşandı. Newroz’a 3 milyona yakın kişi katıldı. Newroz Alanı’nda ilk defa KCK Eş Başkanı Cemil Bayık’ın görüntülü mesajı platforma kurulan ekranlardan izlendi. Öcalan’ın çözüme yönelik perspektiflerinin yer aldığı ikinci Newroz mektubu yine Diyarbakır’da okundu.
Kutlamalara katılanlar müzakere sürecinden umutlu oldukları mesajını verdi. Diyarbakır’daki kutlamalara Irak Cumhurbaşkanı Celal Talabani’nin eşi Hero İbrahim Ahmed de dahil çok sayıda yabancı heyet ve gazeteci katıldı.
Fotoğraf: Abdurrahman Gök-2017 Newroz’u
2018: Afrin’e yönelik müdahaleye tepki
2018 Newrozu’nun sloganı, “Newroz direniştir, faşizme karşı halkların baharıdır” ve “Faşizm kaybedecek, halklar kazanacak” olarak belirlendi. Türkiye’nin Afrin’e yönelik müdahalesine alanda tepki gösteren milyonlar, ‘Ulusal Birlik’ çağrısında bulundu. Newrozlarda bir kez daha barış talebi dillendirildi.
2017 Newroz/İstanbul
2020: Her yerde Newroz
2020 yılında, her yıl milyonları ağırlayana alanlar boş kaldı. Yeni tip koronavirüs (Kovid-19) salgını nedeniyle açık alanda kutlamalar yapılamadı. “Demokrasi, adalet ve özgürlük için” sloganıylazkarşılanan bu yılki Newroz, “Her yerde Newroz” denilerek, evler, mahalleler ve sokaklarda kutlandı.
2024: Barışın zamanıdır
15 Mart’ta Elazığ Karakoçan’da startı verilen ve pek çok kentte kutlanan 2024 Newroz’u Diyarbakır’ın Bağlar ilçesindeki Newroz Park’ında kutlandı. “Rabe dema azadî û serkeftinê ye” (Kalk, özgürlüğün ve barışın zamanıdır) sloganıyla yapılan Newroz kutlamasında, çözüm ve diyalog mesajı verildi.
